1. Kısmen İfa Nedir? Genel Tanım ve TBK m.84’ün Amacı
Kısmen ifa, bölünebilir nitelikteki bir borcun tamamının değil, yalnızca bir bölümünün borçlu tarafından alacaklıya sunulmasıdır. TBK m.84, bu hukuki durumu düzenleyerek alacaklının borcun bütün olarak ifa edilmesindeki menfaatini korumak ile borçlunun borcunu imkanları ölçüsünde yerine getirme çabası arasında bir denge kurmayı amaçlar. Kanun, temel kural olarak alacaklıyı, alacağına tam olarak kavuşmadan kısmi bir edimi kabule zorlamaz.
2. Kısmen İfa Hakkında Kanuni Düzenleme: TBK m.84’ün Açıklaması
6098 sayılı TBK’nın 84. maddesi şu şekildedir:
“Borcun tamamı belli ve muaccel ise, alacaklı kısmen ifayı reddedebilir. Alacaklı kısmen ifayı kabul ederse borçlu, borcun kendisi tarafından ikrar olunan kısmını ifadan kaçınamaz.”
Maddenin ilk fıkrası, alacaklının red hakkının ana kural olduğunu ve bu hakkın kullanılabilmesi için “borcun tamamının belli ve muaccel olması” şeklinde iki temel koşul aradığını ortaya koymaktadır. İkinci fıkra ise, alacaklının bu hakkını kullanmayıp kısmi ifayı kabul etmesi durumunda, bu kabulün borçlu açısından bağlayıcı olduğunu ve borçlunun teklif ettiği kısmı ödemekle yükümlü hale geldiğini düzenlemektedir.
3. Alacaklının Kısmi İfayı Reddetme Hakkı
Kanunun temel prensibi, alacaklının kısmi ifayı reddetme hakkıdır. Ancak bu hak sınırsız değildir. Yargı kararları, bu hakkın kullanımının dürüstlük kuralına (TMK m.2) uygun olması gerektiğini vurgulamaktadır. Alacaklının reddinin hakkın kötüye kullanılması niteliğinde olduğu, taraflar arasında kısmi ifa konusunda bir anlaşma bulunduğu, edimin niteliğinin bir defada ifaya imkan vermediği veya kanuni bir düzenlemenin kısmi ifayı zorunlu kıldığı durumlarda alacaklı kısmi ifayı reddedemez.
İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi 40. Hukuk Dairesi, alacağın tamamının henüz belirli olmadığı bir durumda, davalı tarafından yapılan kısmi ifanın davacı tarafından iade edilmesinin alacaklı temerrüdü oluşturduğuna dikkat çekmiştir. Kararda, “Somut durumda alacağın tamamı belirli değildir. Hatta davacı fazlaya ilişkin haklarını saklı tutarak belirsiz alacak davası açmıştır. Alacağın tamamının belirli olmadığı, dava öncesi dönemde davalı tarafından yapılan kısmi ifanın, davacı tarafından iadesi -üstelik ihtirazi kayıtla kabul imkanı da var iken- alacaklının temerrüdünü oluşturmuş olup…” ifadeleriyle, red hakkının koşullarının oluşmadığı bir durumda kullanılmasının sonuçlarına işaret edilmiştir. İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi 40. Hukuk Dairesi, E. 2019/138, K. 2019/462, T. 14.11.2019
4. Borçlunun İkrar Ettiği Kısmı Ödeme Yükümlülüğü
Alacaklının kısmi ifayı kabul etmesi, borçlu için geri dönülemez bir hukuki durum yaratır. TBK m.84/2 uyarınca borçlu, alacaklıya teklif ettiği ve alacaklının da kabul ettiği kısmı ifa etmekten kaçınamaz. Bu hüküm, borçlunun keyfi davranışlarını önlemeyi ve alacaklının kabul beyanına hukuki bir güvence sağlamayı amaçlar.
5. Tam Borç – Kısmi İfa Ayrımı Nasıl Yapılır?
Ayrım, borcun niteliğine ve tarafların iradesine göre yapılır. Borç, sözleşme gereği tek bir edim olarak kararlaştırılmış ve vadesi geldiğinde tamamının ödenmesi gerekiyorsa, bu tam bir borçtur. Bu borcun vadesinde sadece bir bölümünün ödenmesi ise kısmen ifadır. Ancak borç, niteliği gereği bölünebiliyorsa veya taraflar baştan taksitler halinde ödenmesini kararlaştırmışsa, her bir taksit kendi içinde tam bir borç olarak değerlendirilir.
6. Muacceliyetin Kısmen İfa Üzerindeki Etkisi
Muacceliyet, alacaklının red hakkının temel koşuludur. Borcun tamamı muaccel değilse, alacaklı kural olarak kısmi ifayı reddedemez. Yargı kararları bu konuda oldukça nettir.
İstanbul 2. Asliye Ticaret Mahkemesi, henüz vadesi gelmemiş bir alacak için açılan itirazın iptali davasını, hukuki yarar yokluğu nedeniyle usulden reddetmiştir. Mahkeme, Yargıtay’ın ilgili İçtihadı Birleştirme Kararı’na atıf yaparak, takip tarihi itibarıyla alacağın muaccel olmamasının davanın reddini gerektirdiğini belirtmiştir. Bu durum, muacceliyetin ifa talebinin ve dolayısıyla kısmen ifa tartışmasının ön koşulu olduğunu göstermektedir. İlgili İçtihat: Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kurulu, E. 2019/5, K. 2022/1, T. 18.02.2022 İstanbul 2. Asliye Ticaret Mahkemesi, E. 2019/231, K. 2022/901
7. Uygulamada Kısmen İfa: Hangi Durumlarda Sıklıkla Karşımıza Çıkar?
Kısmen ifa, uygulamada en sık para borçlarında, eser sözleşmelerinde (örneğin, inşaatın belirli aşamalarının tamamlanması karşılığı yapılan ödemeler), hizmet sözleşmelerinde ve ticari satımlarda görülmektedir. Özellikle borçlunun ödeme güçlüğüne düştüğü durumlarda borcun tamamını tek seferde ödeyememesi, kısmi ödeme tekliflerini yaygınlaştırmaktadır.
8. Yargıtay Kararlarında Kısmen İfa Uygulaması
Yargı kararları, TBK m.84’ü somut olayın özelliklerine göre yorumlamaktadır. Özellikle eser sözleşmelerinde, yapılan işin oranına göre bir bedel talep edilip edilemeyeceği sıkça tartışma konusu olmaktadır.
Kayseri Bölge Adliye Mahkemesi 4. Hukuk Dairesi, bir eser sözleşmesinde, davacının işi kısmen yaptığının ve bu kısmın karşılığının davalı tarafından ödenmediğinin sabit olduğunu belirterek, davacının ödemezlik def’i kapsamında işi yarım bırakmakta haklı olduğuna karar vermiştir. Bu karar, kısmi ifanın gerçekleştiği durumlarda karşı tarafın haklarının da (ödemezlik def’i gibi) bu duruma göre şekilleneceğini göstermektedir. Kayseri Bölge Adliye Mahkemesi 4. Hukuk Dairesi, E. 2021/1375, K. 2022/292, T. 09.03.2022
İzmir 2. Asliye Ticaret Mahkemesi, bir reklam ve organizasyon sözleşmesinde, sözleşme kapsamındaki edimlerin büyük bir kısmının (ödül gecesi) yerine getirilmemesi nedeniyle, sadece dergide reklam yayımlanmasının geçerli bir kısmi ifa olarak kabul edilemeyeceğine hükmetmiştir. Kararda, sözleşme tarihinden 10 ay sonra yapılan bu cüzi ifanın davacı tarafından açıkça kabul edilmediği sürece borcu sona erdirmeyeceği belirtilmiştir. İzmir 2. Asliye Ticaret Mahkemesi, E. 2022/1086, K. 2023/926, T. 16.11.2023
9. Kısmen İfanın Kabul Edilmesi Halinde Alacaklının Hakları
Alacaklı kısmi ifayı kabul ettiğinde, borç yalnızca ifa edilen miktar kadar sona erer. Alacaklının bakiye alacak, temerrüt faizi ve diğer fer’i hakları için talep ve dava hakkı devam eder. Kısmi ifanın kabulü, bakiye alacaktan zımnen feragat edildiği şeklinde yorumlanamaz.
10. Kısmen İfanın Reddedilmesi Halinde Borçlunun Sorumluluğu
Alacaklının kısmi ifayı haklı olarak reddetmesi durumunda, borçlu borcun tamamından sorumlu olmaya devam eder. Bu durumda borçlu temerrüde düşer ve alacaklı, borcun tamamı üzerinden temerrüt faizi ve gecikme tazminatı gibi haklarını talep edebilir.
11. Taksitli Borçlar ile Kısmen İfa Arasındaki Farklar
Temel fark, iradeye dayanır. Taksitli borçlarda, borcun belirli dönemlerde, belirli parçalar halinde ifa edileceği taraflarca en başta kararlaştırılmıştır. Her taksit vadesi geldiğinde ayrı ayrı muaccel olur. Kısmen ifada ise, borcun tek seferde ve tamamen ifa edilmesi gerekirken, borçlu tek taraflı olarak borcun bir kısmını ifa etmeyi teklif eder.
12. Uygulamada Sık Karşılaşılan Hatalar ve İhtilaflar
- Alacaklının, dürüstlük kuralına aykırı olarak makul kısmi ödeme tekliflerini reddetmesi.
- Borçlunun, yaptığı kısmi ödemenin borcun tamamını sona erdirdiğini zannetmesi.
- Kısmi ödemenin hangi borca (anapara, faiz, masraf) mahsup edileceği konusunda yaşanan anlaşmazlıklar.
- Kısmi ifanın alacaklı tarafından zımnen kabul edilip edilmediğinin ispatındaki zorluklar.
13. Kısmen İfa Durumunda İcra Takipleri ve Hukuki Süreçler
Alacaklı, bakiye alacak için icra takibi başlatabilir. Borçlu, yaptığı kısmi ödemeyi icra dairesine veya mahkemeye sunarak borca itiraz edebilir. Bu durumda ispat yükü borçludadır. İcra takiplerinde yapılan kısmi ödemelerin mahsubu, borçlunun faiz ve masraflarda temerrüde düşüp düşmediğine göre farklılık gösterir.
Yargıtay 12. Hukuk Dairesi, icra takibi sırasında yapılan kısmi ödemelerin mahsubu konusunda 818 sayılı Borçlar Kanunu’nun 84. maddesine (TBK m.100) atıf yapmıştır. Kararda, borçlunun faiz ve masrafları ödemede gecikmiş olması durumunda, yapılan kısmi ödemelerin öncelikle faiz ve masraflardan mahsup edilmesi gerektiği, bu hususun icra memurluğunca re’sen gözetilmesi gerektiği belirtilmiştir. Yargıtay 12. Hukuk Dairesi, E. 2016/19413, K. 2017/11598, T. 28.09.2017
14. Sözleşmesel Düzenlemelerde Kısmen İfanın Yeri
Taraflar, sözleşme serbestisi ilkesi gereğince, kısmen ifanın kabul edilip edilmeyeceğini, hangi şartlarda kabul edileceğini veya kısmi ödemelerin nasıl mahsup edileceğini sözleşmede serbestçe düzenleyebilirler. Bu tür açık hükümler, olası ihtilafların önüne geçmede kritik rol oynar.
15. Hukuki Öneriler: Borçlu ve Alacaklı Açısından Stratejiler
- Alacaklı Açısından: Kısmi ödeme teklifiyle karşılaşıldığında, teklifi kabul etmenin bakiye alacağın tahsiline etkileri değerlendirilmelidir. Kabul edilecekse, bakiye alacak ve fer’i hakların saklı tutulduğuna dair “ihtirazi kayıt” düşülmesi veya yazılı bir mutabakat yapılması şiddetle tavsiye edilir. Reddedilecekse, bunun dürüstlük kuralına aykırı olup olmadığı dikkatle analiz edilmelidir.
- Borçlu Açısından: Kısmi ödeme yaparken, ödemenin hangi borca (örneğin, hangi faturaya veya borcun hangi kısmına) ilişkin olduğu dekont veya yazılı bir bildirimle açıkça belirtilmelidir. Alacaklı ile uzlaşma zemini aramak ve ödeme planı sunmak, hukuki ihtilafları önleyebilir.
16. Avukat Desteğinin Önemi
Kısmen ifa, basit bir ödeme eylemi gibi görünse de, dürüstlük kuralı, alacaklı temerrüdü, ispat yükü ve mahsup kuralları gibi birçok teknik hukuki detayı barındırır. Tarafların hak kaybına uğramaması, hukuki süreçleri doğru yönetmesi ve stratejik kararlar alabilmesi için bir avukattan hukuki destek almaları büyük önem taşımaktadır.
Sonuç
TBK m.84, kısmen ifa konusunda alacaklının menfaatlerini koruyan bir ana kural getirmekle birlikte, bu hakkın kullanımını dürüstlük kuralı ve somut olayın koşullarıyla dengelemektedir. Yargı kararları, kanun metninin lafzından ziyade, tarafların iradeleri, sözleşmenin niteliği ve hakkaniyet ilkelerini gözeterek bir sonuca varmaktadır. Bu nedenle, kısmen ifa ile ilgili hukuki uyuşmazlıklarda, her olayın kendi özgün koşulları içinde dikkatle değerlendirilmesi ve buna uygun hukuki adımların atılması esastır.