Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Nedenler

1.Ceza Sorumluluğu Nedir?

Ceza sorumluluğu, failin işlediği suç teşkil eden fiil nedeniyle devlet tarafından yaptırıma tabi tutulabilmesini ifade eder. Ceza, uygulandığı zaman anlam kazanır, bu ise failin cezadan sorumlu olup olmamasıyla ilgilidir. Bir kimsenin kanuni tipe uygun eylemlerinden sorumlu tutulabilmesinin ilk şartı ise kusur yani isnat yeteneğine sahip olmasıdır. Dolayısıyla ceza sorumluluğu, kişinin algılama ve davranışlarını yönlendirme yeteneği ile doğrudan ilişkilidir. Yargıtay Ceza Genel Kurulu kararlarına göre ceza sorumluluğu; tipe uygun ve hukuka aykırı bir fiilin, failin kusurlu olması halinde ceza yaptırımı uygulanmasını gerektiren bir durumdur. Kusur, iradenin oluşum süreci ile ilgili olarak failin işlediği hukuka aykırı fiilden dolayı kınanabilirliğine ilişkin bir değer yargısını ifade eder. Kusur yargısının temeli insanın özgür iradesidir. Yargıtay Kararlarına buradan ulaşabilirsiniz.

2. Ceza Sorumluluğunu Kaldıran ve Azaltan Nedenler Arasındaki Fark

Kanun hükmünü icra, amirin emrini ifa, meşru savunma ve zorunluluk hali, hakkın icrası ve mağdurun rızası fiilin hukuka aykırılığını ortadan kaldıran nedenlerdir. Bunlara genel olarak ‘hukuka uygunluk nedenleri’ denmektedir. Buna karşılık, kusurluluğu etkileyen haller (örneğin haksız tahrik, yaş küçüklüğü) fiilin suç olma özelliğini etkilemez, sadece failin kınanabilirliğini azaltır veya kaldırır. Kusurluluğu ve buna bağlı olarak cezalandırılmayı etkileyen haller, hukuka uygunluk nedenlerinden farklı olarak fiilin suç olma özelliğini etkilememektedir. Yargı kararlarında bu iki kavram arasındaki temel fark, fiilin hukuki niteliği ve yargılama sonucunda verilen hüküm türü üzerinden açıklanmaktadır:

• Hukuka Uygunluk Nedenleri: Fiili hukuka uygun hale getirerek suç oluşumunu engeller. Bu nedenlerin varlığı halinde fiil suç olmaktan çıkar ve sanık hakkında CMK’nın 223/2-d maddesi gereğince beraat kararı verilir.
• Kusurluluğu Etkileyen Nedenler: Fiil hukuka aykırı (suç) olmaya devam eder, ancak failin kınanabilirliği azaldığı veya ortadan kalktığı için ceza verilmez veya cezada indirim yapılır. Bu hallerde (örneğin yaş küçüklüğü, akıl hastalığı, zorunluluk hali) CMK’nın 223/3. maddesi uyarınca ceza verilmesine yer olmadığına karar verilir.

Yargıtay 14. Ceza Dairesi 2013/2859: Hukuka uygunluk nedenleri eylemi hukuki olarak meşru hale getirirken, ceza sorumluluğunu kaldıran veya sınırlayan diğer hallerde eylem hukuka aykırı niteliğini devam ettirir.

3. TCK’da Düzenleniş Biçimi (Madde 24-34)

5237 sayılı Türk Ceza Kanunu‘nun “Genel Hükümler” kitabının ikinci kısmında, “Ceza Sorumluluğunu Kaldıran veya Azaltan Nedenler” başlığı altında 24 ile 34. maddeler arasında düzenlenmiştir. Yargıtay kararlarında bu maddeler şu şekilde tasnif edilmiştir:

• Madde 24-26: Hukuka uygunluk nedenleri (Kanun hükmü, amirin emri, meşru savunma, hakkın kullanılması, rıza).
• Madde 27-34: Kusurluluğu etkileyen/kaldıran nedenler (Sınırın aşılması, cebir/tehdit, haksız tahrik, hata, yaş küçüklüğü, akıl hastalığı, sağır ve dilsizlik, geçici nedenler).

4. HUKUKA UYGUNLUK NEDENLERİ (Ceza Sorumluluğunu Tamamen Kaldıran Haller)

4.1. Kanun Hükmünü Yerine Getirme (TCK m.24)

TCK m.24/1 uyarınca kanunun hükmünü yerine getiren kimseye ceza verilmez. Yargıtay kararlarında bu durum, yetkinin doğrudan doğruya kanundan alınması olarak tanımlanır.

• Örnek Uygulama: Kolluk kuvvetlerinin görevleri sırasında, PVSK m.16 kapsamında usulüne uygun silah kullanma yetkisi veya CMK m.90 uyarınca suçüstü hallerinde faili yakalama yetkisi, kanun hükmünü yerine getirme kapsamında hukuka uygunluk nedeni sayılır.

4.2. Amirin Emrini Yerine Getirme (TCK m.24)

TCK m.24/2-4 kapsamında değerlendirilen bu neden, devlet tarafından yürütülen kamu hizmetinde amirin emrini yerine getirmek zorunda kalan ast yönünden bir sorumsuzluk nedenidir. Ancak, konusu suç teşkil eden emir hiçbir surette yerine getirilemez; yerine getirilirse emri veren de yerine getiren de sorumlu olur. Hukuka aykırı fakat bağlayıcı emrin yerine getirilmesi ise kusurluluğu etkileyen bir neden olarak değerlendirilebilir.

4.3. Meşru Savunma (Meşru Müdafaa) (TCK m.25/1)

Yargıtay içtihatlarına göre meşru savunma gerek kendisine gerek başkasına ait bir hakka yönelmiş, gerçekleşen, gerçekleşmesi veya tekrarı muhakkak olan haksız bir saldırıyı, o anda hal ve koşullara göre saldırı ile orantılı biçimde defetmek zorunluluğu ile işlenen fiillerdir.

• Şartları: Saldırının haksız olması, korunabilir bir hakka yönelik olması, savunma ile saldırının eş zamanlı olması ve savunmanın zorunlu ve orantılı olması gerekir.
• Sonuç: Bu şartların varlığı halinde faile ceza verilmez ve beraat hükmü kurulur. (Yargıtay 14. Ceza Dairesi 2013/2859): Mağdurun cinsel saldırı girişimine karşı sanığı bıçakla yaralaması, orantılı bir savunma olarak kabul edilmiş ve beraat verilmiştir. (Yargıtay CGK 2012/1557): Saldırı bittikten sonra veya orantısız güç kullanılarak yapılan eylemler meşru savunma kapsamında değerlendirilmez; bu durumlarda “sınırın aşılması” (TCK m.27) hükümleri devreye girer.

4.4. Zorunluluk Hali (TCK m.25/2)

Gerek kendisine gerek başkasına ait bir hakka yönelik olup, bilerek neden olmadığı veya başka suretle korunmak olanağı bulunmayan ağır ve muhakkak bir tehlikeden kurtulmak veya başkasını kurtarmak zorunluluğu ile işlenen fiillerdir. Tehlikenin ağırlığı ile konu ve kullanılan vasıta arasında orantı bulunmalıdır. Bu durumda faile ceza verilmez.

4.5. İlgilinin Rızası (TCK m.26)

TCK m.26/2 uyarınca, kişinin üzerinde mutlak surette tasarruf edebileceği bir hakkına ilişkin olmak üzere, açıkladığı rızası çerçevesinde işlenen fiilden dolayı kimseye ceza verilmez.

• Geçerlilik Şartları: Rıza, üzerinde serbestçe tasarruf edilebilir bir hukuki menfaate ilişkin olmalı, kişi rıza açıklamaya ehil olmalı ve tasarruf kanuna, adaba ve genel ahlaka aykırı olmamalıdır. (Yargıtay CGK 2015/136): 15 yaşından küçük mağdurların rızası, yasal olarak “ayırt etme gücüne sahip olmadıkları” kabul edildiğinden ve bazı durumlarda genel ahlaka aykırı görüldüğünden (örneğin alıkonulma), failin ceza sorumluluğunu ortadan kaldırmayabilir.

5. KUSURLULUĞU ETKİLEYEN NEDENLER (Ceza Sorumluluğunu Azaltan Haller)

5.1. Haksız Tahrik (TCK m.29)

Haksız bir fiilin meydana getirdiği hiddet veya şiddetli elemin etkisi altında suç işleyen kimsenin cezasında indirim yapılır. Haksız tahrik, fiili hukuka uygun hale getirmez, sadece failin kusurunu (kınanabilirliğini) azaltır. (Yargıtay 18. Ceza Dairesi 2015/5914): Meşru savunma ile haksız tahrik karıştırılmamalıdır. Saldırı devam ediyorsa meşru savunma, saldırı bitmiş ancak öfke devam ediyorsa haksız tahrik hükümleri tartışılmalıdır.

5.2. Yaş Küçüklüğü (TCK m.31)

Failin yaşı, kusur yeteneğini etkileyen temel bir faktördür.

• 0-12 Yaş: Fiili işlediği sırada oniki yaşını doldurmamış olan çocukların ceza sorumluluğu yoktur. Bu kişiler hakkında, ceza kovuşturması yapılamaz; ancak, çocuklara özgü güvenlik tedbirleri uygulanabilir.
• 12-15 Yaş: Sosyal İnceleme Raporu alınması zorunludur. İşlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılama yeteneği araştırılır. İşlediği fiilin hukukî anlam ve sonuçlarını algılama ve bu fiille ilgili olarak davranışlarını yönlendirme yeteneğinin varlığı hâlinde, bu kişiler hakkında suç, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasını gerektirdiği takdirde oniki yıldan onbeş yıla; müebbet hapis cezasını gerektirdiği takdirde dokuz yıldan onbir yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. Diğer cezaların yarısı indirilir ve bu hâlde her fiil için verilecek hapis cezası yedi yıldan fazla olamaz.
• 15-18 Yaş: Ceza sorumluluğu vardır ancak ceza da indirim uygulanır. İşlediği suç, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasını gerektirdiği takdirde onsekiz yıldan yirmidört yıla; müebbet hapis cezasını gerektirdiği takdirde oniki yıldan onbeş yıla kadar hapis cezasına hükmolunur. Diğer cezaların üçte biri indirilir ve bu hâlde her fiil için verilecek hapis cezası oniki yıldan fazla olamaz.

5.3. Akıl Hastalığı (TCK m.32)

Akıl hastalığı nedeniyle işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılayamayan veya davranışlarını yönlendirme yeteneği önemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez; güvenlik tedbiri uygulanır. Yeteneğin sadece azaldığı durumlarda ise ceza indirimi yapılır. (Yargıtay 18. Ceza Dairesi 2015/5914): “Atipik psikoz” gibi rahatsızlıklarda mutlaka sağlık kurulu raporu alınarak durumun TCK m.32 kapsamında olup olmadığı belirlenmelidir. İşlediği fiille ilgili olarak davranışlarını yönlendirme yeteneği azalmış olan kişiye, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası yerine yirmibeş yıl, müebbet hapis cezası yerine yirmi yıl hapis cezası verilir. Diğer hallerde verilecek ceza, altıda birden fazla olmamak üzere indirilebilir. Mahkûm olunan ceza, süresi aynı olmak koşuluyla, kısmen veya tamamen, akıl hastalarına özgü güvenlik tedbiri olarak da uygulanabilir.

5.4. Sağır ve Dilsizlik (TCK m.33)

Sağır ve dilsizlerin ceza sorumluluğu, yaş küçüklüğü hükümlerine benzer bir kademelendirme ile belirlenir. Bu durum, algılama ve irade yeteneğindeki eksiklik nedeniyle kusuru azaltan veya kaldıran bir neden olarak kabul edilir. Fiili işlediği sırada oniki yaşını doldurmamış olan çocuklara ilişkin hükümleri, onbeş yaşını doldurmamış olan sağır ve dilsizler hakkında; oniki yaşını doldurmuş olup da onbeş yaşını doldurmamış olanlara ilişkin hükümleri, onbeş yaşını doldurmuş olup da onsekiz yaşını doldurmamış olan sağır ve dilsizler hakkında; onbeş yaşını doldurmuş olup da onsekiz yaşını doldurmamış olanlara ilişkin hükümleri, onsekiz yaşını doldurmuş olup da yirmibir yaşını doldurmamış olan sağır ve dilsizler hakkında da uygulanır.

5.5. Cebir, Şiddet, Korkutma ve Tehdit (TCK m.28)

Karşı koyamayacağı veya kurtulamayacağı cebir ve şiddet veya muhakkak ve ağır bir korkutma veya tehdit sonucu suç işleyen kimseye ceza verilmez. Bu hallerde failin irade yeteneğinin etkilendiği kabul edilir. Suçu işleyen değil, cebir ve tehdidi kullanan kişi fail sayılır.

5.6. Geçici Nedenler, Alkol veya Uyuşturucu Madde Etkisinde Olma

Geçici bir nedenle ya da irade dışı alınan alkol veya uyuşturucu madde etkisiyle, işlediği fiilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılayamayan veya bu fiille ilgili olarak davranışlarını yönlendirme yeteneği önemli derecede azalmış olan kişiye ceza verilmez. İradi olarak alınan alkol veya uyuşturucu madde etkisinde suç işleyen kişi hakkında bu hükümler uygulanmaz.

6. Hata (TCK m.30)

Hata, iradenin oluşum sürecine etki eden ve gerçeğin yanlış tasavvuru sonucu doğan bir durumdur.

• Unsur Hatası (m.30/1): Suçun maddi unsurlarını bilmeyen kimse kasten hareket etmiş sayılmaz.
• Hukuka Uygunluk Nedenlerinde Hata (m.30/3): Ceza sorumluluğunu kaldıran veya azaltan nedenlerin maddi şartlarında hataya düşülmesi halidir.
• Haksızlık Yanılgısı (m.30/4): İşlediği fiilin haksızlık oluşturduğu hususunda kaçınılmaz bir hataya düşen kişiye ceza verilmez.

7. Ceza Kanununu Bilmemek (TCK m.4)

TCK m.4 uyarınca “Ceza kanunlarını bilmemek mazeret sayılmaz.” Kanunların herkesçe bilindiği varsayılır ve bu durum genel olarak kusuru etkileyen bir neden olarak kabul edilmez. Ancak, haksızlık yanılgısı (m.30/4) gibi istisnai haller saklıdır.

İletişim & Danışma

Ceza hukuku süreci, doğru yönlendirme ve zamanında müdahale gerektiren ciddi bir süreçtir. Sarıoğlu & Sefer Hukuk Bürosu, İstanbul’da ceza avukatı ihtiyacı olan kişilere profesyonel hukuki destek sunmaktadır. Ceza soruşturması ya da kovuşturması aşamasında olan kişiler, hukuki haklarını en etkin biçimde korumak ve sürecin olumsuz sonuçlanmaması için mutlaka tecrübeli bir ceza avukatına başvurmalıdır. İstanbul Ceza avukatı hizmetlerimiz için burayı tıklayabilirsiniz. Bizimle iletişime geçerek dosyanızın detaylarını gizlilik ilkesi çerçevesinde paylaşabilir, sürece ilişkin hukuki danışmanlık alabilirsiniz.

📍 Adres: Osmaniye, İsmail Erez Blv No: 9/2, 34146 Bakırköy/İstanbul
📞 Telefon: 0507 551 87 38
📧 E-posta: av.mehmetsarioglu1@gmail.com
🌐 Web: www.sarioglusefer.com