Devletin bütünlüğü, Resmi dili, bayrağı, milli marşı ve başkenti Anayasa m.3

Anayasa Madde 3 Nedir? Türkiye Devleti’nin Değiştirilemez Temel Unsurları

Anayasa’nın 3. maddesi, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kimliğini ve temel yapısını tanımlayan kurucu bir normdur. Bu madde, devletin beş temel unsurunu hüküm altına almaktadır. Bu maddede düzenlenen ilkeler “üniter devlet ilkesi”, “devletin resmi dili ilkesi”, “devletin bayrağı ilkesi”, “devletin milli marşı ilkesi” ve “devletin başkenti ilkesi”dir. Maddenin tam metni şöyledir:

“Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Milli marşı “İstiklal Marşı”dır. Başkenti Ankara’dır.”

Bu unsurlar, Anayasa’nın 4. maddesi uyarınca değiştirilemez ve değiştirilmesi dahi teklif edilemez hükümler arasında yer alarak anayasal düzenin en korunaklı alanını teşkil etmektedir. Bu durum, anayasa hukukunda “katı anayasa” veya “değiştirilemez hükümler” olarak bilinen ilkenin en somut örneğidir. Anayasa Mahkemesi, bu korumayı o kadar mutlak kabul etmektedir ki, bu maddelere aykırı bir anayasa değişikliğinin dahi “Anayasaya karşı hile” olarak değerlendirileceğini ve “açık ve ağır yetki tecavüzü” nedeniyle yok hükmünde sayılacağını belirtmiştir (Bkz. AYM, E.2008/16, K.2008/116, 05/06/2008). Dolayısıyla, Anayasa’nın 3. maddesinde yer alan başkentin Ankara olduğu hükmünün değiştirilmesi de hukuken mümkün değildir.

Türkiye Devleti Neden “Ülkesi ve Milletiyle Bölünmez Bir Bütündür”?

Bu ilke, Türkiye Cumhuriyeti’nin üniter devlet yapısının anayasal temelini oluşturur. Bu ifade, devletin hem toprak bütünlüğünün (ülkesiyle) hem de ulusal birliğinin (milletiyle) parçalanamayacağını vurgular. Hüseyin Orman’a göre, anayasal sistemde federal veya konfederal bir yapıyı çağrıştıracak hiçbir hüküm bulunmamaktadır; aksine, Anayasa’nın Başlangıç kısmı da dahil olmak üzere birçok hüküm bu bütünlüğü pekiştirir.

Anayasa Mahkemesi’nin yerleşik içtihadı da bu yöndedir. Yüksek Mahkeme’nin yorumuna göre, bu ilke sadece hukuki ve siyasi bir tercih değil, aynı zamanda tarihsel ve sosyal gerçekliklere dayanmaktadır. Bu ilke, devletin egemenliğinin tek ve bölünemez olduğunu, yasama, yürütme ve yargı erklerinin tüm ülke sathında tek bir merkezi otorite tarafından kullanıldığını ifade eder.

Yüksek mahkemeler, bu ilkeyi devletin varlığının teminatı olarak görmektedir. Anayasa Mahkemesi, bu ilkenin tarihsel kökenlerini Ulusal Kurtuluş Savaşı’na ve Misak-ı Millî’ye dayandırarak, bunun yalnızca bir toprak bütünlüğünü değil, aynı zamanda “ulusu meydana getiren ögelerin bütünlük oluşturmasını” ifade ettiğini vurgulamıştır. Mahkemeye göre bu ilke, bölgecilik ve ırkçılığı yasaklamayı hedefler. Nitekim Sosyalist Türkiye Partisi’nin kapatılmasına ilişkin kararda, parti programında yer alan “Kürt ulusunun kendi kaderini tayin etme hakkı” gibi ifadelerin, devletin bölünmez bütünlüğü ilkesine açıkça aykırı olduğu ve ulusal birliği bozucu nitelik taşıdığı gerekçesiyle partinin kapatılmasına hükmedilmiştir (AYM, E.1993/2, K.1993/3, 30/11/1993).

Anayasa Mahkemesi, bir başka kararında bu ilkenin sınır çizici rolünü şu şekilde ifade etmiştir:

“Anayasa’da yer alan hak ve hürriyetlerin hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı ve ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz.” (AYM, E.2007/1, K.2009/4, 11/12/2009)

Bu içtihatlar, devletin bütünlüğü ilkesinin, temel hak ve özgürlüklerin kullanımında dahi mutlak bir sınır teşkil ettiğini göstermektedir.

Anayasa’ya Göre Türkiye’nin Resmî Dili Neden Türkçedir?

Anayasa’nın 3. maddesindeki “Dili Türkçedir” ifadesi, önceki anayasalardaki “Resmi dili Türkçedir” ifadesinden bilinçli bir değişikliği yansıtmaktadır. 1982 Anayasası’nı hazırlayan Milli Güvenlik Konseyi Anayasa Komisyonu, Danışma Meclisi’nin “Resmi dili Türkçedir” şeklindeki metnini, “değişik yorumlara sebebiyet verilmemesi için” “Dili Türkçedir” şeklinde değiştirmiştir. Bu değişikliğin amacı, Türkçenin sadece devletin resmi yazışma dili olmadığını, aynı zamanda toplumsal hayatın ve ulusal kimliğin temel bir unsuru olduğunu vurgulamaktır.

Anayasa Mahkemesi de bu değişikliği benzer şekilde yorumlamıştır. Olgun Akbulut’un aktardığı bir AYM kararında bu durum şöyle izah edilmektedir:

“Yapılan değişikliğin Türkçenin yalnızca bir resmî dilden ibaret olduğu yolundaki yorumları haksız çıkarmayı amaçladığı anlaşılmaktadır. Böylelikle, Türkçenin sadece devletin resmi dili değil, Türkiye devletindeki herkesin dili olduğu kabul edilmiştir.”

Bu düzenleme, Anayasa’nın 42. maddesindeki “Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez” hükmüyle birlikte, dil konusundaki anayasal politikanın çerçevesini çizmektedir.

• Eğitim: Anayasa’nın 42. maddesi, “Türkçe’den başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına anadilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez” hükmüyle 3. maddeyi pekiştirir. Bu, resmî eğitim sisteminde öğretim dilinin Türkçe olmasını zorunlu kılar.
• Yargı: Yargılama faaliyetlerinin resmî dilde yapılması, adil yargılanma hakkının ve hukuki belirliliğin bir gereğidir. Yargıtay, bu konuda net bir tavır sergileyerek, “Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 3. maddesine göre Devletin dili Türkçe olup soruşturma ve kovuşturma faaliyetlerinde kullanılacak olan dil de Türkçe olmalıdır” şeklinde karar vermiştir (Yargıtay 9. Ceza Dairesi, E.2012/2458, K.2012/7865, 20.06.2012). Hatta bir Bölge Adliye Mahkemesi, karar başlığında mahkeme isminin Türkçe yazıldıktan sonra İngilizce olarak da yazılmasını usule aykırı bularak kararın düzeltilmesi gerektiğine hükmetmiştir (İstanbul BAM 22. Ceza Dairesi, E.2018/45, K.2018/522, 20.02.2018).

Türk Bayrağının Anayasal Tanımı Nedir? Hukuki Açıdan İnceleme

Anayasa’nın 3. maddesi, Türk bayrağını “şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayrak” olarak tanımlamaktadır. Bu anayasal tanım, bayrağın temel niteliklerini belirlemiş ve detayları için kanuna atıf yapmıştır. Tolga Şirin’in belirttiği gibi, “Anayasanın atıf yaptığı kanun 2893 sayılı Türk Bayrağı Kanunu’dur.” Bu kanun, bayrağın ebatları, renk tonu, ay ve yıldızın konumlandırılması gibi teknik detayları düzenlemenin yanı sıra, kullanımına ilişkin usul ve esasları ile bayrağa saygıyı temin edecek yasakları da belirlemektedir. Bayrağa yönelik hakaret ve aşağılama eylemleri ise 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun “Devletin egemenlik alâmetlerini aşağılama” başlıklı 300. maddesi kapsamında suç olarak düzenlenmiştir.

Bu sembollerin korunması, özel kanunlarla ve ceza hukukuyla sağlanmaktadır. 2893 sayılı Türk Bayrağı Kanunu, bayrağın boyutlarını, kullanım yer ve usullerini düzenlerken, Türk Ceza Kanunu da bayrağı alenen aşağılama eylemini suç olarak tanımlamıştır. Yargıtay kararları, bu suçun manevi unsurunun, yani aşağılama kastının varlığını titizlikle araştırmaktadır. Örneğin, bir sanığın alkolün etkisiyle bayrağı indirdiği ancak Türk bayrağı olduğunu fark edince tekrar asmaya çalıştığı bir olayda, Yargıtay, aşağılama kastının bulunmadığı gerekçesiyle beraat kararı verilmesi gerektiğine hükmetmiştir (Yargıtay 3. Ceza Dairesi, E.2021/12118, K.2022/1316, 10.03.2022). Buna karşın, bayrağın üzerini boyamak veya farklı semboller çizmek gibi eylemlerin aşağılama suçunu oluşturabileceği kabul edilmektedir (Yargıtay 4. Ceza Dairesi, E.2023/13399, K.2025/5324, 19.03.2025).

“İstiklal Marşı”nın Milli Marş Olarak Anayasal Statüsü

Anayasa’nın 3. maddesi, “Milli marşı ‘İstiklal Marşı’dır” hükmüyle, İstiklal Marşı’na anayasal bir statü tanımıştır. Bu hüküm, İstiklal Marşı’nın sadece bir sembol olmanın ötesinde, devletin temel ve değiştirilemez bir unsuru olduğunu tescil etmektedir. Tolga Şirin’in analizine göre, milli marşın anayasada düzenlenmesi ve değiştirilemez kılınması, özellikle 1980 askeri müdahalesi öncesi yaşanan ideolojik çatışmalara bir reaksiyon olarak görülebilir. Nitekim dönemin anayasa yapım sürecindeki tartışmalarda, “Milli Marş yerine Enternasyonali okullarda öğretmediler, söylemediler mi?” (Gürbüz’den aktaran Şirin, 2009) gibi ifadeler bu hassasiyeti ortaya koymaktadır. Bu düzenleme, milli marşı anayasal koruma altına alarak hukuki niteliğini en üst seviyeye çıkarmıştır.

Türkiye Cumhuriyeti’nin Başkenti Neden Ankara’dır? Anayasal Gerekçe

Anayasa’nın 3. maddesi, “Başkenti Ankara’dır” hükmüyle bu konuyu net bir şekilde düzenlemiştir. Ankara’nın başkent olması, Kurtuluş Savaşı’nın merkezi olması ve yeni kurulan Cumhuriyet’in idari ve siyasi iradesini temsil etmesi gibi tarihsel gerekçelere dayanmaktadır. Hasan Dursun’un belirttiği üzere, Ankara’nın başkent olduğu hükmü 1924 ve 1961 Anayasalarında da yer almıştır. Ancak 1982 Anayasası, bu hükmü Anayasa’nın 4. maddesi ile değiştirilemezlik zırhına büründürerek önemli bir fark yaratmıştır:

“Yürürlükteki Anayasa’nın 4. maddesiyle, 1961 Anayasası’ndan farklı olarak, Türkiye Cumhuriyeti’nin başkentinin Ankara olduğunu ifade eden hükmün değiştirilemeyeceği ve değiştirilmesinin dahi teklif edilemeyeceği esası kabul edilmiştir.”

Dolayısıyla, Ankara’nın başkent olmasının anayasal gerekçesi, hem tarihsel bir kazanımın tescili hem de 1982 Anayasası ile oluşturulan değiştirilemez anayasal kimliğin bir parçası olmasıdır.

Anayasa’nın 3. Maddesi Değiştirilebilir mi? Hukuki Açıklama

Hayır, Anayasa’nın 3. maddesi değiştirilemez. Bu yasak, Anayasa’nın 4. maddesinde açıkça hüküm altına alınmıştır. “Değiştirilemeyecek hükümler” başlıklı 4. madde şöyledir:

“Anayasanın 1 inci maddesindeki Devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2’nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3’üncü maddesi hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.” (Öztürk, 2023).

Bu ilke, karşılaştırmalı hukukta “ebediyet kaydı” (ewigkeitsklausel) olarak bilinen ve anayasanın temel felsefesini korumayı amaçlayan bir tekniktir. 1982 Anayasası’nı hazırlayan Milli Güvenlik Konseyi, Danışma Meclisi’nin sadece 1. maddeyi koruyan metnini genişleterek 2. ve 3. maddeleri de bu kapsama almıştır. Bu nedenle, Anayasa’nın 175. maddesinde düzenlenen anayasa değişikliği usulü, ilk dört madde için uygulanamaz. Bu maddelerin değiştirilmesine yönelik bir kanun teklifi, anayasaya aykırılığı nedeniyle Meclis İçtüzüğü gereği işleme dahi alınamaz.

Devletin Üniter Yapısı Anayasa’da Nasıl Korunuyor?

Devletin üniter yapısı, öncelikli olarak Anayasa’nın 3. maddesindeki “Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür” hükmü ile korunmaktadır. Bu hüküm, Anayasa’nın 4. maddesi ile değiştirilemez kılınmıştır. Bunun yanı sıra, anayasal sistemin tamamı üniter yapıya göre kurgulanmıştır:

• Yasama Tekliği: Türkiye Büyük Millet Meclisi, tüm ülke için kanun yapan tek yasama organıdır.
• Yürütme Birliği: Yürütme erki, merkezi idare (Cumhurbaşkanlığı) ve onun hiyerarşisindeki taşra teşkilatından oluşur. Yerel yönetimlerin varlığı, üniter yapıyı bozmaz; idari vesayet denetimi ile merkeze bağlıdırlar.
• Yargı Birliği: Adli, idari ve askeri yargı kolları, ülke genelinde tek bir yargı sistemi oluşturur.

Hüseyin Orman’ın da vurguladığı gibi, Anayasa’da “birden çok devletin varlığından veya yasama, yürütme ve yargı organlarına sahip ayrı devletlerden bahsedilmemekte veya bunları çağrıştıracak herhangi bir hüküm bulunmamaktadır.” Bu yapı, devletin üniter karakterini güvence altına alır.

Anayasal Düzende Resmî Dilin Önemi ve Etkileri

Resmî dilin anayasal düzeyde belirlenmesi, devletin işleyişinde ve ulusal kimliğin inşasında merkezi bir rol oynar. “Dili Türkçedir” hükmünün temel etkileri şunlardır:

• Hukuki Etki: Devletin tüm resmi işlemlerinde, yargılamalarda, yazışmalarda ve kamu hizmetlerinde kullanılacak dilin Türkçe olmasını zorunlu kılar.
• Eğitimsel Etki: Murat Erol’un belirttiği gibi, “Eğitim dilinin Türkçe olmasıyla da, toplumda dil ortaklığının önü açılarak homojen bir toplum oluşturulması için önemli bir adım atılmıştır.” Bu durum, Anayasa’nın 42. maddesi ile de pekiştirilmiştir.
• Toplumsal ve Siyasi Etki: Dil, ulusal birliğin ve “bölünmez bütünlüğün” çimentosu olarak görülmektedir. İsmail Yazıcıoğlu’nun ifade ettiği gibi, dil ile ilgili hüküm, Anayasa’nın 2. maddesindeki “Atatürk milliyetçiliğine bağlı devlet” ilkesinin bir yansımasıdır.

Bayrak Kanunu Nedir? Türk Bayrağı Hakkındaki Anayasal Düzenlemeler

Bayrak Kanunu, Anayasa’nın 3. maddesinin atıf yaptığı 22.09.1983 tarihli ve 2893 sayılı Türk Bayrağı Kanunu’dur. Bu kanun, anayasal düzenlemenin teknik çerçevesini çizer. Tolga Şirin’in belirttiği üzere, kanun;

• Bayrağın şekline, boyutlarına ve renklerine ilişkin formülasyonu ortaya koyar.
• Bayrağın nerelerde ve nasıl kullanılacağını, nerelere örtülebileceğini, yarıya çekilme usullerini ve selamlanmasını düzenler.
• Bayrağa saygısızlık teşkil edecek eylemleri (yırtmak, yakmak, yere atmak vb.) yasaklar ve bu yasaklara uymayanlar için cezai yaptırımlar öngörür. Bu yaptırımlar, TCK’nın 300. maddesi ile tamamlanır.

Milli Marşın Hukuki Niteliği ve Anayasal Temelleri

İstiklal Marşı’nın hukuki niteliği, Anayasa’nın 3. maddesi ile belirlenmiş ve 4. madde ile güvence altına alınmış “anayasal bir değer” olmasıdır. Temelleri şunlardır:

• Anayasal Temel: Anayasa’nın 3. maddesi, İstiklal Marşı’nı “Milli Marş” olarak tanımlayarak ona en üst hukuki statüyü vermiştir.
• Değiştirilemezlik: Anayasa’nın 4. maddesi uyarınca bu hüküm değiştirilemez. Bu, milli marşın değiştirilmesine yönelik herhangi bir yasal veya anayasal girişimin hukuken imkansız olduğu anlamına gelir.
• Cezai Koruma: İstiklal Marşı’nı değiştirmeye yönelik cebir ve şiddet içeren eylemler, Gürsel Öztürk’ün analizine göre TCK 309 kapsamında “Anayasayı İhlal” suçunu oluşturabilir.

Türkiye’nin Başkentinin Değiştirilmesi Mümkün mü?

Hukuken mümkün değildir. Anayasa’nın 3. maddesindeki “Başkenti Ankara’dır” hükmü, Anayasa’nın 4. maddesi ile mutlak bir koruma altına alınmıştır. Bu hüküm, “değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez” niteliktedir. Dolayısıyla, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin anayasa değişikliği yapma yetkisi, bu hükmü kapsamamaktadır. Başkentin değiştirilmesine yönelik bir anayasa değişikliği teklifi dahi anayasaya aykırı olacaktır.

Anayasa’da Devletin Bütünlüğü İlkesi Ne Anlama Geliyor?

Devletin bütünlüğü ilkesi, iki temel boyutu olan üniter devlet anlayışının bir ifadesidir:

• Ülke Bütünlüğü (Toprak Bütünlüğü): Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin egemen olduğu toprakların hiçbir parçasının devletten ayrılamayacağını, bölünemeyeceğini ifade eder.
• Millet Bütünlüğü (Ulusal Birlik): Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarından oluşan Türk Milleti’nin etnik, dini veya kültürel farklılıklar temelinde bölünemeyeceğini, tek bir siyasi ve hukuki bütün oluşturduğunu belirtir.

Bu ilke, ayrılıkçı (bölücü) her türlü faaliyetin anayasal meşruiyetten yoksun olduğunu ve devletin bu tür faaliyetlere karşı kendini koruma görevi olduğunu ima eder.

Yargıtay ve AYM Kararlarında Anayasa Madde 3 Yorumu

Sunulan literatür, Anayasa Mahkemesi’nin (AYM) Madde 3’e ilişkin yerleşik içtihadını özetlemekte, ancak spesifik karar numaraları vermemektedir. Bu kaynaklardan derlenen AYM yorumları şöyledir:

• Devletin Bütünlüğü Hakkında: AYM, “ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlük” ilkesini, sadece soyut bir norm olarak değil, “hukuksal ve siyasal olduğu kadar, tarihsel ve sosyal gerçeklere dayanan” bir temel olarak görmektedir (Kılınç, 2008). Mahkeme, bu ilkeyi devletin temel amaç ve görevleri arasında sayarak, bu ilkeye aykırı eylemleri (örneğin siyasi parti kapatma davalarında) anayasaya aykırılığın temel gerekçelerinden biri olarak kabul etmektedir.
• Dil Hakkında: AYM, “Dili Türkçedir” ifadesinin, 1961 Anayasası’ndaki “Resmî dili Türkçe’dir” ifadesinden bilinçli bir şekilde farklılaştırıldığını kabul etmektedir. Mahkemeye göre bu değişiklik, “Türkçenin yalnızca bir resmî dilden ibaret olduğu yolundaki yorumları haksız çıkarmayı” amaçlamaktadır (Akbulut, 2012). Bu yorum, Türkçenin anayasal statüsünü güçlendirmektedir.
• Değiştirilemezlik ve Yargısal Denetim: AYM, değiştirilemez maddelerin dolaylı yoldan ihlal edilmesine karşı da bir denetim mekanizması geliştirmiştir. Ceren Doğru’nun 1961 Anayasası dönemindeki bir kararı analiz ettiği üzere, Mahkeme, doğrudan değiştirilemez bir maddeye dokunmayan ancak onun ruhunu ve felsefesini (örneğin Cumhuriyet rejiminin demokratik, laik, sosyal hukuk devleti niteliklerini) zedeleyen anayasa değişikliklerini de iptal edebilmektedir. Bu, Mahkemenin değiştirilemezlik ilkesini geniş ve özsel bir yorumla ele aldığını göstermektedir.

Devletin Temel Niteliklerinin Korunması: Hukuki Güvenceler

Devletin Anayasa’nın ilk üç maddesinde belirtilen temel nitelikleri, birden fazla hukuki güvence ile korunmaktadır:

1. Anayasal Güvence (Birincil Güvence): Anayasa’nın 4. maddesi, bu niteliklerin değiştirilmesini ve değiştirilmesinin teklif edilmesini yasaklayarak en güçlü hukuki korumayı sağlar.
2. Cezai Güvence: Gürsel Öztürk’ün de detaylandırdığı gibi, bu temel nitelikleri “cebir ve şiddet kullanarak” değiştirmeye teşebbüs etmek, TCK’nın 309. maddesinde düzenlenen “Anayasayı İhlal” suçunu oluşturur. Bu, anayasal düzeni fiili saldırılara karşı korur.
3. Siyasi Partiler Hukuku Güvencesi: Siyasi Partiler Kanunu, partilerin program ve eylemlerinin Anayasa’nın ilk dört maddesindeki ilkelere aykırı olamayacağını düzenler. Aykırılık, AYM tarafından kapatma davasına konu edilebilir.
4. Yargısal Denetim Güvencesi: AYM, yasaların ve diğer normların bu temel niteliklere uygunluğunu denetler.

Resmî Dilin Anayasa’da Belirlenmesinin Eğitim ve Yargıya Etkisi

• Eğitime Etkisi: Anayasa’nın 3. maddesindeki “Dili Türkçedir” hükmü, 42. maddedeki eğitim diline ilişkin düzenleme ile somutlaşır. 42. maddenin son fıkrası, “Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez” demektedir. Bu hüküm, resmi eğitim sisteminde ana dil olarak eğitimin yalnızca Türkçe yapılabileceğini, seçmeli yabancı dil derslerinin ise bu kapsamın dışında olduğunu belirtir.
• Yargıya Etkisi: Yargılama dilinin Türkçe olması, bu anayasal düzenlemenin doğal bir sonucudur. Ceza Muhakemesi Kanunu ve Hukuk Muhakemeleri Kanunu gibi usul kanunları, duruşmaların ve adli işlemlerin Türkçe yapılmasını emreder. Türkçe bilmeyen taraflar için ise tercüman bulundurulması zorunludur. Bu, adil yargılanma hakkının bir gereği olarak yargılamanın anlaşılabilirliğini sağlamayı amaçlar.

Üniter Devlet Yapısı ile Federal Sistem Arasındaki Farklar

• Üniter Devlet: Egemenliğin tek ve bölünmez olduğu devlet modelidir. Yasama, yürütme ve yargı yetkileri merkezi bir otoritede toplanmıştır. Kanunlar tüm ülke için geçerlidir. Türkiye, Fransa gibi ülkeler üniter devlet yapısına sahiptir. Yerel yönetimler bulunsa da bunlar merkezi idarenin vesayet denetimine tabidir ve kendi egemenlikleri yoktur.
• Federal Sistem: Egemenliğin merkezi (federal) hükümet ile federe devletler (eyaletler, kantonlar vb.) arasında paylaşıldığı bir modeldir. Hem federal düzeyde hem de federe devletler düzeyinde ayrı yasama, yürütme ve yargı organları bulunur. ABD, Almanya, İsviçre gibi ülkeler federal sisteme örnektir.

Türkiye Anayasası’nın 3. maddesindeki “bölünmez bir bütün” ifadesi, federal bir yapıya kapıyı kapatarak üniter devlet modelini kesin bir şekilde benimsemiştir.

Anayasa 3. Madde Hakkında Sıkça Sorulan Sorular

• Soru: Anayasa’nın 3. maddesi referandum ile değiştirilebilir mi?
  • Cevap: Hayır. Anayasa’nın 4. maddesi, değiştirme teklifini dahi yasakladığı için, bu maddeyi değiştirmeye yönelik bir teklif Meclis’te görüşülemez ve dolayısıyla referanduma sunulamaz.
• Soru: “Dili Türkçedir” ifadesi, başka dillerin konuşulmasını yasaklar mı?
  • Cevap: Hayır. Bu ifade, devletin resmi dilini ve kamusal alandaki dil politikasını belirler. Özel hayatta ve sosyal ilişkilerde farklı dillerin kullanılması anayasal bir yasak kapsamında değildir. Nitekim 2001 Anayasa değişikliği ile “kanunla yasaklanmış dil” kullanma yasağına ilişkin hükümler Anayasa’dan çıkarılmıştır (Yazıcıoğlu, 2016).
• Soru: Bayrak ve marş gibi sembollerin anayasada yer alması zorunlu mudur?
  • Cevap: Zorunlu değildir; bu, kurucu iktidarın bir tercihidir. Ancak 1982 Anayasası, bu sembolleri devletin kurucu unsurları arasında sayarak onlara en üst düzeyde hukuki koruma sağlamayı tercih etmiştir.

Türkiye Cumhuriyeti’nin Bayrak ve Marş Değerlerinin Hukuki Koruması

Bayrak ve marş, üç katmanlı bir hukuki korumaya sahiptir:

Anayasal Koruma: Anayasa’nın 3. maddesi ile devletin temel unsurları olarak tanımlanmış, 4. madde ile de değiştirilemez kılınmışlardır.

Yasal Koruma: 2893 sayılı Türk Bayrağı Kanunu, bayrağın kullanımını ve korunmasını özel olarak düzenler.

Cezai Koruma: TCK’nın 300. maddesi, bayrak gibi egemenlik alametlerine yönelik aşağılayıcı fiilleri suç sayar. TCK’nın 309. maddesi ise bu değerleri cebir ve şiddetle ortadan kaldırmaya yönelik teşebbüsleri “Anayasayı İhlal” suçu kapsamında değerlendirir.

Hukuk Devleti Perspektifinden Anayasal Kimlik ve Madde 3’ün Rolü

Anayasa’nın 3. maddesi, Türkiye Cumhuriyeti’nin “anayasal kimliğini” tanımlayan temel normlardan biridir. Hukuk devleti ilkesi açısından bu durum iki farklı perspektiften değerlendirilebilir:

• Güvence Perspektifi: Bu maddelerin 4. madde ile değiştirilemez kılınması, devletin temel yapısının ve kimliğinin keyfi değişikliklere karşı korunmasını sağlar. Bu durum, öngörülebilirlik ve hukuki istikrar yaratarak hukuk devletinin bir gereği olan hukuki güvenliği temin etmeye hizmet eder.
• Eleştirel Perspektif: Bazı yazarlara göre, değiştirilemezlik kapsamının 1982 Anayasası’nda çok geniş tutulması, anayasanın ideolojik ve tek tipleştirici bir karakter taşımasına neden olmaktadır. İsmail Yazıcıoğlu’nun belirttiği gibi, “Anayasa’nın ilk 3 maddesinde düzenlenen değiştirilemez hükümler, büyük ölçüde başlangıç kısmına hakim olan felsefenin ve bu kısımda öngörülen ideolojik ifadelerin normlaştırılmış halidir.” Bu durumun, toplumdaki farklılıkları ve çoğulculuğu anayasal düzeyde tanımayı zorlaştırdığı ve hukuk devletinin gerektirdiği demokratik tartışma ortamını sınırlayabildiği ileri sürülmektedir.

Sonuç

Yapılan inceleme neticesinde, 2709 sayılı Anayasa’nın 3. maddesinin, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin üniter yapısını, ulusal birliğini, dilini ve sembollerini tanımlayan kurucu bir metin olduğu tespit edilmiştir. Bu maddenin Anayasa’nın 4. maddesi ile mutlak bir değiştirilemezlik koruması altına alınması, onu anayasal düzenin çekirdeği haline getirmektedir. Anayasa Mahkemesi’nin yorumları, bu maddelerdeki ilkelerin lafzının ötesinde, devletin temel felsefesini yansıtan özsel bir anlama sahip olduğunu göstermektedir. Devletin bütünlüğü, resmi dili, bayrağı, milli marşı ve başkenti, sadece birer anayasal hüküm değil, aynı zamanda ceza hukuku ve diğer kanunlarla da korunan, devletin anayasal kimliğinin ayrılmaz parçalarıdır. Bu maddelerin içeriği ve değiştirilemezliği, Türk anayasa hukukundaki en temel tartışma alanlarından biri olmaya devam etmektedir.